گلیم و گلیم بافی

تاریخچه
گلیم چیست؟
گلیم دست بافته است با تاریخچه چندین هزار ساله. دست بافی مسطح با رنگهای محدود و زیبایی مسحورکننده. گلیم در
زمره اولین دستبافته های بشر محسوب میشود. آنچنان که از نوشتههای مورخان و باستان شناسان بر می آید انسان
اولیه از ساده ترین مواد اولیه بافته هایی تهیه کرده و از آنها برای محافظت از خود در برابر شرایط اقلیمی مختلف استفاده میکرده است .
اولین دستبافته های بشر
انسان اولیه علاوه بر آنکه کلیه نیازهای خود را از طبیعت تامین میکرده در تهیه دست ساخته های خود نیز از طبیعت الهام گرفته است. انسان اولیه از غارها به عنوان خانه، از حیوانات و گیاهان برای تغذیه و از پوست حیوانات برای لباس، کفپوش و دیوارپوش استفاده می نمود .
تکه قالی به نام پازیریک در سال ۱۹۴۹ در سرزمین روسیه در میان برف و یخبندان پیدا شد. این قالیچه مربوط به ۳۵۰ تا ۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می باشد. این قالی دارای 3600 گره در هر دسی متر مربع بوده و طراحی آن نشان دهنده مهارت
فوق العاده بالایی در این زمینه است .

از این نمونه ارزشمند به دست آمده می توان استنباط کرد که پشتوانه عظیمی در طراحی و بافندگی در زمان تولید این فرش
که در حقیقت فرشی گره دار است وجود داشته و این پشتوانه صدها و هزاران سال فعالیت را به دنبال دارد. چنین هنری نشان از وجود بافته های ساده تردر صدها سال قبل از تولید این فرش دارد که گلیم یکی از انواع آن محسوب میشود. آثاری که از بهشهر و تپه سیلک پیدا شده بر تاریخ چند هزار ساله بافندگی صحه می گذارد .
دستبافته های اولیه
نقاشی های روی غارها و آثار به دست آمده از هزاران سال پیش، گواه آن است که انسان اولیه با طبیعت عجین بوده و نیازهای اولیه اش که خوراک و پوشاک و امنیت بوده را به طور مستقیم از طبیعت تأمین میکرده است. ابتدا از برگ و ساقه درختان برای پوشاندن خود و فضای زندگی استفاده می کرد، سپس با شکار حیوانات از پوست آنها برای خود لباس و کفپوش تهیه کرد، کمکم ساقهها را به هم آمیخت و بافتههای حصیر مانند برای کف زمین و پوشاندن دیوار ها تهیه کرد. افزایش شکار حیوانات مختلف و پرورش حیوانات اهلی سبب شد از پشم و موی حیوانات نخ ریسی با دست را آغاز کند. در مناطقی که پنبه کشت میشد از پنبه نیز برای نخ ریسی استفاده کرد و بدین ترتیب دست بافته های ساده حصیر مانند ایجاد شد .
پارچه های اولیه، جاجیم، گلیم دستبافته هایی بودند که از یکدیگر و با تکامل هنر قبل از آن به وجود آمدند؛ گرچه وسیله بافندگی برای پارچه، جاجیم و گلیم یکسان نبوده است اما شباهتهایی دارد و در پس تکامل هنر قبلی به وجود آمدند. نکته مهمتر آن است که با تکمیل هنرها کاربردهای آنها متفاوت از یکدیگر شکل گرفت مثلا گلیم هرگز به عنوان لباس
مورد استفاده نبوده است و پارچه نیز با فلسفه زیرانداز تولید نشده است .
بافندگی
بافندگی چه حصیر باشد چه گلیم یا قالی، ماحصل درگیری الیافی در طول با الیافی در عرض است. انسان اولیه با در آمیختن ساقه ها بافته ای ابتدایی و ساده را فراهم کرد که مرتفع کننده اولین نیازهایش باشد و سر آغازی شد برای بافندگی در جهان. پس از آن از مو و پشم حیوانات برای تهیه نخ یا ریس یا ریسمان یا چیزی شبیه آن استفاده نمود. چنانکه قبل از آن از الیاف درخت برای ساختن ریسمان استفاده کرده بود . حالا یک عنصر بسیار مهم در بافت یعنی نخ آماده است .
برای بافتن محصولاتی مانند جاجیم و پارچه از دستگاههای بافندگی استفاده می شود حال آنکه برای دست بافتههای چون قالی و گلیم از دارهای بافندگی استفاده میشود که در روش کار با یکدیگر متفاوت هستند. به انواع دارها و ابزارهای بافت
گلیم در بخش مربوط به آن خواهیم پرداخت.
در صنایع بافندگی مانند بافت گلیم که در آنها از نخ های الوان استفاده میشود، باید وسیله ای برای نگهداری نخهای عمودی در طول کار وجود داشته باشد تا نخهایی که در عرض به نام پود قرار میگیرند بتوانند از لابه لای آنها عبور کنند و علاوه بر ساختن نقش و طرح، یک بافت منسجم را ایجاد کنند. پس از بافتهای مسطح که حصیر، پارچه و انواع گلیم را شامل می شود، صنعتگران و هنرمندان دیروز، برای رفاه و زیبایی بیشتر، نخها را از بین تار و پودها عبور داده و با ایجاد یک گره، دستباف را اصطلاحاً پرزدار کردند. این پرزهای پشمی سبب افزایش نرمی و گرما می شد. با گذشت زمان بر ظرافت نخ ها در هنگام نخ ریسی اضافه شد و دستبافته های ظریفتر و زیباتری تولید شدند.
تا اینجا دریافتیم کلیات بافندگی چیست و چگونه با توسعه صنعت بافندگی، دست بافته از ساده ترین نوع بافته به تکامل رسید و پس از بافت های ساده حصیر مانند به بافته های ارزشمند و هنرمندانه ای چون گلیم و قالی منجر شد.
طرح و نقش
همانطور که در تاریخچه گلیم اشاره شد، بافنده هنرمند طرحها و نقوش گلیم را با خلاقیت و توانایی منحصر به فرد خود از طبیعت الهام میگیرد و با تجسم این نقوش در ذهن آنها را روی گلیم اجرا میکند. غالباً نقوش بافته شده روی گلیم ها ذهنی است و اغلب، بافنده از طبیعت و آنچه در اطرافش وجود دارد الهام گرفته است. حیوانات، گیاهان، اشیا، افراد، دشت و کوه و
کمر همه می توانند منبع الهام برای این هنرمند باشد. گاه این نقوش متاثر از فرهنگ و ذهن بافنده بوده و شخصی که بافت گلیم را برعهده دارد بر اساس منطقه جغرافیایی، فرهنگ، آداب و رسوم و این ایل و طایفه و آنچه در پیرامون خود میبیند نقش آفرینی می کند .
تقسیم بندی طرحهای روی گلیمها
طرح های متنوعی بر روی گلیم ها استفاده می شود که می توان با معیارهای مختلفی آنها را تقسیم بندی نمود.در این بخش یک تقسیم بندی ملموس به کار برده شده است.
- نقوش الهام گرفته از طبیعت: نقوشی هستند که از طبیعت پیرامون بافنده مانند؛ حیوانات اطراف، گیاهان، طبیعت اطراف بافنده الهام گرفته شده است. در برخی موارد هم تصویر کردن آنچه در پیرامون بافنده است به شکل نزدیک به طبیعت و رئال بر روی گلیم بافته شده است مانند تصاویر حیوانات و تصویر چهره انسان .
- نقوش مربوط به یک قوم: دسته دیگری از نقوش که بر روی گلیم ها بافته میشود مربوط به یک ایل یا یک طایفه خاص است. در واقع خواستگاه آن طرح را آن قوم می دانند. مثلاً در کرمان نقش زیبایی به نام موسیخانی وجود دارد که مختص طایفه موسیخانی بوده است. ای طرح سالهای بسیاری است که زینتبخش گلیم های منطقه سیرجان می باشد. برای نمونه از طرح معروف دیگری به نام افشاری می توان نام برد که مربوط به ایل افشار است. از آنجایی که ایل افشار، ایل بزرگی است و در مناطق مختلف ایران زندگی میکند طرحهای مختلفی دارند .
-
طرح موسی خانی
- نقوش کپی شده یا همانند سازی شده: دسته دیگر از طرحها رونوشت یا کپی برداری از یک طرح مشخص است. مثلاً یک بافنده از طرح یک قالیچه ماشینی، تصویر یک مجله، تصویر روی یک جعبه، طرح یکپارچه و امثال آن استفاده نموده و سعی میکند همان طرح را روی گلیم اجرا نماید طرح این گلیمها اصالت ندارد و فقط بافت آن اصالت نوع گلیم را نشان می دهد. مثلا اگر یک تصویر چهره با بافت شیریکی پیچ بافته شده باشد زیبایی بافت آن اصیل و چشمنواز است اما طرح آن گلیم اصیل نخواهد بود.

نکته قابل توجه در طرح و نقشه گلیم آن است که المان های به کار رفته در گلیمهای مناطق مختلف ایران کاملاً یکسان نیست. زمانی که از المانها یا موتیفهای اصیل صحبت میکنیم دیگر نقوش کپی شده یا طراحی شده جایی ندارد. منظور فقط همان نقشها و المان هایی است که نشان دهنده اصالت گلیم است . نقوش انتزاعی حیوانات، چشم زخم، عروس، گلها و گیاهان و امثال آنها در هر ایل، طایفه و قوم تفاوتهای خاص خود را دارد معمولاً معانی که هر قوم برای یک موتیف یا نقشمایه استفاده شده روی گلیم به کار می برند، خاص خودشان است و برگرفته از فرهنگ رایج بین همان قوم است و الزاماً نباید با قوم دیگر کاملاً یکسان باشد .
نکته ای که یادآوری آن در اینجا لازم به نظر می رسد آن است که اغلب نقوش خلق شده روی گلیم ها چه از طبیعت الهام گرفته شده باشد، چه عاریه گرفته از طرحی دیگر باشد و یا آنکه مربوط به یک قوم و طایفه باشد به صورت انتزاعی بر روی گلیم نقش
می بندد. این نکته جذابیت دستبافی به نام گلیم یا قالی محلی (قالی که در مناطق روستایی و عشایری بافته می شود) صدچندان میکند و یکی از شاخصه های جذب افراد به سمت این دستبافته همین انتزاع و نقوش شکسته و گاه هندسی است.
رنگها
رنگ دنیای زیبای تفاوت ها و جذابیت ها است و گلیم از آن جمله دستبافته ها است که در آن غالباً تنوع رنگها محدود است اما به شکل خاصی در دستبافته، خودنمایی می کند. استفاده از رنگ ها نیز مانند طرح ها بسته به نوع منطقه جغرافیایی فرهنگها و قومیت های متفاوت است . عامل دیگر میتواند طرح های سفارشی یا عاریه گرفته از نقوش و تصاویر متفرقه باشد. رنگ ها نیز مانند طرح ها در گلیم می تواند مشخصه منطقه بافت آن گلیم باشد. در بافتهای هر منطقه رنگهای وجود دارد که بیشتر از سایر رنگ ها خودنمایی می کند. مثلاً درگلیم های بلوچ عموماً رنگهای قرمز تیره، قهوهای تیره، قهوه ای متوسط و آبی تیره، رنگ های سبز و قرمز بسیار به چشم میخورد. در گلیم های ترکمن رنگ قرمز، آبی، نارنجی، سفید و سبز، رنگ غالب مورد استفاده است. درگلیمهای کرمان رنگ آبی، قرمز لاکی، شتری، سفید و سبز بسیار خودنمایی میکند .
رنگرزی
رنگرزی الیاف هنری چند هزار سال است. پس از آنکه بشر اولیه دانست که چگونه از الیاف پشم و پنبه کار بافندگی انجام دهد، مدت کوتاهی پس از آن رنگرزی را نیز کشف نمود. در ابتدا تمام مواد رنگزا از طبیعت گرفته میشد. این مواد طبیعی بر اساس مناطق جغرافیایی مختلف در جهان متفاوت بوده است. در ایران نیز در شهرها و استانها، الیافی که برای تولید گلیم استفاده میشده با گیاهان مختلف رنگرزی میشد. اغلب این گیاهان در مناطق مختلف ایران یکسان بوده است اما برخی موارد نیز با توجه به محل رویش و فراوانی گیاه تفاوت داشته است .
مواد مورد استفاده در رنگرزی
مواد رنگزا که برای الیاف گلیم قالی استفاده میشود ممکن است منشاء حیوانی یا گیاهی داشته باشند. به جز اصل مواد رنگزا که هر کدام رنگ خاصی را ایجاد میکند موادی هم به عنوان دندان کننده در عملیات رنگرزی استفاده میشود. هر ماده برای رنگ خاصی به عنوان دندان به کار میرود و دارای تنوع زیادی است. دندانه کردن که به اندازه رنگرزی اهمیت دارد شامل آماده کردن پشم برای جذب رنگ و ثبات آن است. در واقع بدون دندانه کردن، رنگ پشم غالباً پس از شستشو تغییر میکند و اصطلاحاً رنگگلیم میرود .
دندانه ها نیز همچون مواد رنگزا ممکن است منشا گیاهی یا حیوانی داشته باشند. دندانه های گیاهی از کیفیت خوبی برخوردار نیستند و اغلب از دندانه های فلزی استفاده می شود. برخی دندانههای فلزی که در رنگرزی الیاف پشم برای استفاده می شود عبارت است از: قلع، کروم، آلومینیوم، فلزات آهنی و زاج سفید .
رنگرزی الیاف پشمی گلیم با رنگزاهای گیاهی
یکی از قدیمیترین مستنداتی که در خصوص رنگرزی با مواد گیاهی وجود دارد مربوط به ۴۵۰ سال قبل از میلاد مسیح است که هرودوت روش استفاده از نیل را توضیح داده است. روناس نیز گیاهی است با قدمت هزاران ساله که مستنداتی از استفاده آن در مصر و ایران کشف شده است. نیل، پوست سبز گردو، اسپرک، زعفران، وسمه، گل انار، سماق، گندل و پوست درخت بلوط از مواد گیاهی پرکاربرد در رنگرزی الیاف گلیم است .
رنگرزی الیاف پشمی گلیم با رنگزاهای حیوانی
قدیمیترین نمونههای که مربوط به استفاده از رنگ ها با منشاء جانوری باشد، مربوط به تکه ای از اشیا و لباس در حفاری های بدست آمده از یک آرامگاه یونانی است که به رنگ بنفش است و از دو نوع حلزون به دست آمده است. رنگزای دیگری که منشا جانوری دارد و قدمت آن به دوران باستان میرسد قرمزدانه است. الیاف پشمی که درگلیم، قالی و جاجیم استفاده میشود توسط قرمزدانه به رنگهای زیبای تبدیل میشوند. قرمزدانه از نوعی حشره به نام علمی coccus به دست میآید که بسیار کمیاب است. قرمزدانه از آن دسته رنگزاهاست که با دندانه های مختلف، الیاف گلیم را به رنگهای متنوع با فاصله رنگی زیاد تبدیل میکند.
رنگ هایی چون بنفش، سرخابی، قرمز روشن، قرمز تیره یا لاکی، قرمز مایل به قهوهای، ارغوانی، ارغوانی مایل به بنفش و سبز و صورتی از آن دسته رنگ ها می باشد .
مواد اولیه و ابزار
گلیم بافی نیز مانند هر صنعت دیگری به ابزار کار نیاز دارد. در این موضوع که ابزار کار در گذشته ساده تر بوده است شکی نیست چراکه همچون سایر ابزارها، ابزارهای بافتدگی نیز رشد کرده و کاربردی تر شدند و با رشد تکنولوژی از ابزارهای پیشرفته تر برای تولید آنها استفاده شده است.
ابزارهای بافت گلیم و قالی در مناطق مختلف کشور ممکن است یکسان نباشد. مثلاً شانه در همه مناطق بافندگی نام یکسان و شکل یکسانی ندارد اما کارکرد آن یکی است .
مواد اولیهای که برای بافت گلیم استفاده میشود شامل نخ چله، نخ پود و نخهای الوان پشمی است. در برخی مناطق ایران نخهای چله را پشمی و در برخی مناطق، نخهای چله را پنبه ای به کار میبرند. نرخهای پود اصلی یا همان نخهای بافت که نقش های زیبای روی گلیم را خلق میکند، نخ های الوانی از جنس پشم، پنبه یا ابریشم است. ابزارهایی که برای بافت گلیم لازم است در کل شامل دار گلیم بافی، شانه یا دفتین، چاقو، قلاب، قیچی، سیخ پودکشی و نقشه (در صورت لزوم) می باشد .
انواع دار گلیم بافی
در یک تقسیم بندی، دستبافته ها به دو دسته دست بافته های داری و بافته های دستگاهی تقسیم میشوند. بافته های دستگاهی دارای ورد بوده و عموماً مجبور به و عموماً عبور پود از لابه لای چله ها به وسیله ماسوره انجام میشود. بافتههای مانند جاجیم، شال و پارچه همه بر روی دستگاه بافندگی تولید میشوند. بافته های چون گلیم، زیلو، قالی و مشتقات آنها بر روی دار بافندگی بافته میشوند. دارهای بافندگی متناسب با منطقه جغرافیایی متفاوت است .
دارهای گلیم بافی در مجموعه به دو صورت هستند؛ دارهای افقی و دارهای عمودی.

دار افقی منطقه سیرجان
دارهای افقی بیشتر در مناطق روستایی و عشایری استفاده میشوند. گرچه بسیاری از بافندگان به دارهای افقی برای بافت گلیم یا قالی عادت کردند اما وضعیت نامناسب قرار گرفتن بافنده روی دار افقی یا زمینی از نظر علمی برای بدن بسیار مضر است.گرچه از آنجا که بافندگان روستایی و عشایری که از کودکی بر روی این دارها کار کرده اند، امکان تغییر شرایط و در حقیقت تغییر عادت گاهاً برایشان مقدور نیست. دارهای عمودی بیشتر در مناطق شهری استفاده میشوند. در بین برخی ایلات و طوایف نیز استفاده از دارهای عمودی رواج دارد.
دار عمودی به سه دسته تقسیم میشود ؛ دار عمودی ثابت، دار عمودی گردان و دار تبریز یا ترکی.
- دارهای ثابت از ابتدایی ترین انواع دارهای عمودی است. در این دار بافنده باید طبق پیشرفت بافت محل نشستن خود را تغییر دهد و به سمت بالا حرکت کند و زمانی که بافت گلیم تمام می شود بافنده قسمت بالای دار قرار گرفته است .
- دار عمودی گردان، دارهای هستند که چله به دور لوله بالا و پایین پیچیده می شود. بافنده در قسمت جلوی دار مشغول بافت گلیم است. هر زمان که بافنده کارش با آن قسمت تمام شود با یک اهرم لوله پایین را میچرخاند تا قسمت بافته شده دور لوله پایین بپیچد و قسمتی که باید بافته شود در جلوی روی بافنده قرار گیرد.
- دار عمودی تبریزیا دار عمودی ترکی، از جمله راحت ترین و مناسب ترین دارهای گلیم بافی است. محل نشستن بافنده ثابت است و چله های روی دار جابجا می شوند. زمانی که لازم از چله ها جابجا شوند، جلوه ها را شل کرده و قسمت بافته شده به قسمت پشت دار هدایت می کند. در این صورت میتوان یک گلیم به بلندی چله های پشت و روی دار تولید کرد.

دار گردان
دفتین یا شانه
در هنگام بافت گلیم، پودها از لابه لای چله ها عبور می کنند و روی یکدیگر می خوابند. شانه ابزاری است که درگیری بین تارها و پودهای گلیم را محکم تر می کند و پود ها کاملاً روی یکدیگر می خوابند و فاصله ای بین آنها باقی نمیماند. شانه در شهرهای مختلف ممکن است نام متفاوتی داشته باشد کرکیت، کلوزار، دستوک نام های دیگر این ابزار است .
دسته دفه ممکن است چوبی یا فلزی باشد اما داندانه ها حتما فلزی است. ابعاد و اندازه شانه ها و وزن آنها نیز با هم یکسان نیست و به تناسب نوع کار، مختلف است. البته به نظر میرسد برای کارهای ضخیم تر از شانه های بزرگ و سنگین استفاده میشود و برای کارهای معمولی از یک شانه متوسط میزان ضربهای که شانه به پول ها وارد می کند باید متناسب با ضخامت و رجشمار گلیم باشد .

دفتین
قلاب
قلاب ابزاری که در بافندگی قالی و گلیم کاربرد شبیه یکدیگر دارد و برای گرفتن نخ چله است. قسمت پهن وسط قلاب کاربردی شبیه چاقو دارد و برای بریدن نخهای پود و یا نخهای الوان بافت است و در واقع به جای چاقو میتوان از آن استفاده کرد. قلاب در بسیاری از مناطق برای بافت گلیم استفاده نمیشود و بیشتر برای بافت قالی استفاده دارد .

قلاب
قیچی
قیچی در بافت گلیم برای چیدن نخهای اضافه در پشت یا روی گلیم و یا صاف نمودن قسمت های قالی باف، در گلیم برجسته، از قیچی استفاده می شود. در برخی گلیمها، یک نقش را به صورت قالی همزمان با گلیم می بافند و در نهایت محصول دارای اختلاف سطح خواهد بود. در چندسال اخیر این دسته بافته ها که به گلیم فرش یا قالی گلیم شهرت دارند بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
از قیچی برای بریدن نخ های چله پس از اتمام کار نیز استفاده می شود قیچی ها به تناسب نوع کاربردی که دارند ممکن است صاف یا زاویه دار باشند. قیچی های منطقه ترکی باف، اغلب زاویه دار و قیچیهای منطقه فارسی بافت اغلب صاف هستند. یک نوع قیچی دیگر به نام قیچی اصفهانی نیز وجود دارد که اغلب در منطقه اصفهان استفاده می شود. لبه های این قیچی با دو مورد دیگر تفاوت دارد و ضخیمتر است میزان ضخامت آن به نوع کاری که انجام می دهد یعنی رجشمار فرش بستگی دارد.

قیچی
سیخ پودکشی
این ابزار در دو سایز بلند حدود ۵۰ سانت و کوتاه وجود دارد. از سیخ پودکشی برای عبور دادن نخهای پود از لابه لای نخهای چله استفاده می شود. اما همانطور که قبلا اشاره شد استفاده از این ابزار در میان بافندگان سنتی رایج نیست.
چاقو
چاقو یا کارت بیشتر در قالیبافی استفاده میشود تا گلیم بافی. از این ابزار برای بریدن نخ ها در هنگام بافت قالی استفاده
می شود. در هنگام بافت گلیم های برجسته، برای پاره کردن نخ های بخش برجسته یا همان قالی باف، چاقو و در برخی موارد قلاب به کار برده میشود.
نقشه
از هزاران سال پیش و آغاز بافندگی دستبافی به نام گلیم تاکنون، گلیم ها جزو دسته بافت هایی بوده اند که ذهنی بافت بوده و نقوش آنها الهام گرفته از طبیعت پیرامون بافنده بوده است هنوز این روش همچنان در بین بافندگان کهنه کار ادامه دارد.
آنچه در اینجا خودنمایی میکند جنبه تجاری شدن محصولات گلیم است. میل و توجه به نقوش خاص، ایجاد تنوع در طرحها، گسترش بازارهای هدف، افزایش علاقمندان گلیم در سراسر دنیا سبب شده برخی از طرحها برای بافت گلیم طراحی شوند. طراحی روی کاغذی شطرنجی به نام کاغذ طراحی فرش انجام میشود. هرچه میزان ظرافت بافت گلیم بیشتر باشد اصطلاحاً گلیم از رجشمار بالاتری برخوردار است و نقشه گلیم ظریف تر خواهد بود و بافت زیباتری خواهد داشت. رجشمار خاصی برای گلیم در میان عموم رایج نیست گرچه زمان طراحی و چله کشی حتما در نظر گرفته میشود و طبق نقشه رعایت میشود اما بیان رجشمار بیشتر در قالی بافی ذکر می شود .

نقشه
بافت گلیم
بزودی….
مناطق بافت گلیم
بزودی…..
شستشو و عملیات نهایی
بزودی….
محصولات گلیم
بزودی….
جایگاه محصولات گلیمی در زندگی امروز
بزودی….
روشهای نگهداری و استفاده بهینه از گلیم و محصولات آن
بزودی…..